ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΠΑΠΑΔΑΚΗ (Marios Papadakis)
Βεντέτα και Μοιρολόγια.
Ψηλά άγρια βουνά, ατέλειωτα φαράγγια, μια περιοχή με πανάρχαια ελληνικά ονόματα, ισχυροί προκλητικοί και τολμηροί άνθρωποι: από αυτά αποτελούνται τα Σφακιά.
Τα Σφακιά είναι σαν ένα φρούριο στο νότιο τμήμα του Νομού Χανίων στο νησί της Κρήτης, που περικλείεται στα βόρεια, ανατολικά και δυτικά από τα άγρια λευκά βουνά. Το μόνο άνοιγμα στο νότο είναι το Λιβυκό Πέλαγος, μπλε, λαμπερό, όπου νιώθεις το τέλος του κόσμου. Ορίζοντας στο άπειρο.
Ψηλά στις Μαδάρες, όπως επίσης λέγονται τα Λευκά Όρη, συναντάς μοναδικά φαράγγια, με πιο γνωστό της Σαμαριάς, όπου ζουν άγρια ζώα, συμπεριλαμβανομένου του κρητικού κριού Kri-Kri. To KriKri που ήταν κάποτε το ιερό ζώο της μεγάλης θεάς, έχει σχεδόν εξαφανιστεί γι' αυτό απαγορεύεται το κυνήγι του. Στο φαράγγι της Σαμαριάς διασχίζεις δάση με μια ποικιλία αρωματικών και φαρμακευτικών βοτάνων, όπως το Δίκταμο και το τσάι του βουνού.
Αυτή η περιοχή ήταν απρόσιτη ακόμη και για τους ξένους κατακτητές. Οι κάτοικοι των Σφακίων ξεχνούσαν τη θλίψη τους γιορτάζοντας με τραπέζια γεμάτα διάφορα κρέατα. Αυτό κρατούσε μέρες και συνοδευόταν από κρασί, φαγητό και τραγούδι. Δεν έπαιζαν τη λύρα όπως οι άλλοι Κρητικοί, αλλά φλάουτα που έφτιαχναν από οστά αρνιού. Οι γυναίκες του σπιτιού δε συμμετείχαν σε αυτά τα τραπέζια, αλλά μόνο οι γυναίκες επισκέπτες. Οι γυναίκες του σπιτιού γύριζαν τα τραπέζια, μοιράζοντας νόστιμες λιχουδιές, κρασί και «καλές κουβέντες». Δεν έτρωγαν με τους άλλους, απλά στέκονταν εκεί έτοιμοι να προβλέψουν τις επιθυμίες των επισκεπτών. Αυτό το έχω δει σε πολλά χωριά στις περιοχές του Ρεθύμνου και των Χανίων, ιδίως σε γυναίκες της δεκαετίας του '50. Οι νεαρές γυναίκες το έχουν ήδη ξεπεράσει.
Προσωπικά, είδα αυτήν τη συμπεριφορά των γυναικών στον Καλλικράτη, το ψηλότερο και πιο απομονωμένο χωριό των Σφακίων στα Λευκά Όρη. Ήταν Φεβρουάριος του '87. Στην Ασηγωνιά, ένα χωριό σε πολύ χαμηλότερο υψόμετρο, κατάφερα να σταματήσω ένα αυτοκίνητο. Ο οδηγός ήταν ένας νεαρός άνδρας που ήθελε να πάει στον Καλλικράτη για να επισκεφτεί έναν φίλο. Η απόσταση είναι περίπου 13 χιλιόμετρα. Πώς θα περπατήσεις ως εκεί, που η διαδρομή είναι απότομη ανηφορική, με κρύο στη 1 η ώρα το απόγευμα; Όταν φτάσαμε στον Καλλικράτη, καπνός έβγαινε από τις καμινάδες δύο μόνο σπιτιών. Τα άλλα είχαν ερημωθεί, τα μαγαζιά είχαν κλείσει και προστατεύονταν με πλαστικά φύλλα. Όπως μου είπε ο οδηγός, οι κάτοικοι φεύγουν τον Νοέμβριο και επιστρέφουν σταδιακά τον Απρίλιο, που ξεκινάνε τα σχολεία. Τα παιδιά έχουν μαθήματα όλο το καλοκαίρι.
Το χειμώνα, οι κάτοικοι πηγαίνουν σε ένα χωριό μπροστά στο Λιβυκό Πέλαγος. Λέγεται Καψόδασος και βρίσκεται κοντά στο Φραγκοκάστελο. (Αν βρεθείτε στο Φραγκοκάστελλο Τέλος Μαίου/αρχές Ιουνίου, θα ακούσετε να λένε για τους Δροσουλίτες, ή μπορεί και να τους δείτε. Πρόκειται για τα φαντάσματα των πολεμιστών, πεζών ή καβαλάρηδων, που φαίνονται μια φορά το χρόνο, ζωσμένοι με όπλα να κατευθύνονται από την εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους στο Φραγκοκάστελλο. Το φαινόμενο είναι ορατό μόνο σε ειδικές καιρικές συνθήκες και μόνο από την κοιλάδα.
Μπήκαμε στο ένα από τα δύο σπίτια. Εκεί κάθονταν 8 άντρες γύρω από ένα τραπέζι, κουβέντιαζαν, έτρωγαν και έπιναν. Επίσης εκεί βρίσκονταν δύο γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας. Κάθονταν μόνες τους, σε απόσταση από το τραπέζι των αντρών και έπλεκαν. Μας παρότρυναν να κάτσουμε κι εμείς στο τραπέζι. Μας έδωσαν κρέας (από κυνήγι, θήραμα δηλαδή) ψημένο στον ξυλόφουρνο, τυρόπιτες, που οι Κρητικές ξέρουν και τις ψήνουν πολύ νόστιμες, και κόκκινο Κρασί. Με πίεζαν να πιω, είτε ήθελα είτε όχι και ως επιδόρπιο υπήρχαν γλυκά ψημένα στο λάδι (ξεροτήγανα).
Οι άντρες φορούσαν ζώνες με φυσίγγια. Συζητούσαν για το κυνήγι των θηραμάτων, που ήταν και η μοναδική τροφή το χειμώνα εκεί. Οι γυναίκες πηγαιναν πέρα δώθε, προσέχοντας να μη μας λείψει τίποτα.
Ψηλές γυναίκες, ισχυρές, περήφανες και γνωστές ως καλές νοικοκυρές όπως μου είπαν αργότερα οι 2 ηλικιωμένες γυναίκες. Οι άντρες τις εμπιστεύονται για τις ικανότητές τους, τις αντιμετωπίζουν με σεβασμό και τους εχουν αφήσει να κρατάνε τα ηνία του σπιτιού. Δεν τις κακοποιούν, πράγμα σπάνιο για την ελληνική επαρχία. Επειδή είναι εγωιστές δεν άφηναν παλιά τις γυναίκες τους να εργάζονται εκτός σπιτιού. Στις πόλεις, όμως, που πηγαίνουν σήμερα για να ζήσουν, αναγκάζονται να το αποδεχτούν (σ.σ. ότι θα εργάζονται δηλαδή), όσο μπορούν.
Το ιδανικό για τη γυναίκα: καθαρό σπίτι, υπέροχα υφαντά, εντυπωσιακά κεντήματα, περιποιημένα παιδιά. Το καλό όνομα είναι μια άλλη ανησυχία του άνδρα των Σφακίων και της συζύγου του. Οι μητέρες διδάσκουν τα κορίτσια από νεαρή ηλικία να σέβονται τον άντρα, αλλά και επιδέξια να τον καθοδηγούν, χωρίς να το προσέχει. Στο παρελθόν, οι γυναίκες των Σφακίων δεν επέλεγαν οι ίδιοι τους συζύγους τους, γιατί αυτό ήταν δουλειά των γονέων. Ήταν πιστοί στο σύζυγό τους μέχρι το θάνατο. Σήμερα, φυσικά, επιλέγουν μόνες τους τους συζύγους τους και χωρίζουν κιολας, όχι τόσο συχνά αλλά έχουν αρχίσει.
Σε αυτήν την άγρια περιοχή των Σφακίων έχει αναπτυχθεί μια παράξενη κουλτούρα. Ανθρωπιά και υπερηφάνεια, υποχρέωση αντιποίνων, αυστηρή προστασία της τιμής, ειδικά για τα κορίτσια, και ο σεβασμός για τα γηρατειά είναι οι πιο σημαντικές αρχές του λαού των Σφακίων. Η τιμή των γυναικών ήταν και είναι ένα θέμα, που είναι σημαντικό για τον πατέρα και τον αδελφό από τα Σφακιά. Όποιος ερχόταν σε στενή επαφή με μια γυναίκα έπρεπε να την παντρευτεί, αλλιώς έχασε. Κατά τη διάρκεια των επισκέψεών μου στα χωριά των Σφακίων, μου είπαν αμέτρητες ιστορίες δολοφονιών σχετικά με το θέμα. Φυσικά αυτό έχει εξασθενίσει σήμερα, αλλά εξακολουθεί να συμβαίνει και παρατηρείται συχνότερα στο νομό Χανίων από ό, τι σε άλλα μέρη της Κρήτης.
Βεντέτα, αποκαλούν οι Κρητικοί και "οικογενειακές υποθέσεις" (οικογενειακα) αποκαλούν οι Σφακιανοί, αυτή την αλυσίδα αντιποίνων μεταξύ οικογενειών σε θέματα τιμής. Οι εκατέρωθεν δολοφονίες διαρκούν γενιές. Ο γιος εκδικείται τον θάνατο του πατέρα, ο εγγονός εκδικείται το θάνατο του παππού. Οι μητέρες που διαμορφώνουν και διατηρούν το πνεύμα των Σφακίων είναι ανένδοτες για το ζήτημα της τιμωρίας. Ζητούν από τα παιδιά τους να πληρώσουν το χρέος του αίματος, ακόμη και αν είναι σίγουροι ότι θα είναι η καταστροφή τους. Ο νεαρός άνδρας από τα Σφακιά αναφέρει στη μητέρα του την ενοχή που τον οδηγεί να πληρώσει. Ολόκληρες οικογένειες εξαφανίστηκαν ή έφυγαν από τα Σφακιά λόγω της βεντέτας. Παρόλο που έχουν περάσει χρόνια, ο άντρας των Σφακίων δεν ξεχνά ποτέ την εκδίκηση. Περιμένει τη σωστή στιγμή να επιτεθεί. Μου είπαν για κάποιον που μπλέχτηκε με ένα κορίτσι και μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη για να μην την παντρευτεί. Μετά από τρία χρόνια έρευνας, ο αδερφός της τον βρήκε και τον σκότωσε στο κλαμπ των αξιωματικών, επειδή είχε πλέον προσχωρήσει στον στρατό.
Η υποδοχή του νεκρού γίνεται σύμφωνα με ένα πανάρχαιο τελετουργικό. Η γυναίκα γραντσουνίζει τα μάγουλά της με τα νύχια της (σ.σ. σέρνει τα τζάγκουρνα της), χτυπά τα γόνατά της και κλαίει. Με τη βοήθεια των συγγενών της, πλένει το σώμα με κρασί και το τυλίγει γύρω της με την πετσέτα του Λαζάρου που βρίσκεται στα προικιά. Τότε κόβει τα μαλλιά και τα βάζει στα χέρια του νεκρού. Όλη την ώρα ο νεκρός μένει στο σπίτι, ακόμη και κατά τη διάρκεια της νύχτας και η γυναίκα τον θρηνεί.
Μαζί με το κέντημα, οι γυναίκες μαθαίνουν και τα μοιρολόγια από τις μητέρες τους. Έχουν το ταλέντο να δημιουργήσουν ποιήματα για τους νεκρούς. Δεν αφήνουν άλλες να κλαίνε τους νεκρούς έναντι αμοιβής, όπως γίνεται αλλού.
Στο μοιρολόι για το νεκρό, ο πενθών θυμάται στιγμές από τη ζωή του, τις χαρές του, τα πλεονεκτήματά του, αλλά και τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του και τις μεταφράζει σε στίχο.
Ο θάνατος είναι ένα μεγάλο γεγονός που σταματά επίσης τα συναισθήματα μίσους. Όλο το χωριό συμμετέχει στην κηδεία. Η γυναίκα πρέπει να ελέγξει τον πόνο της, να ξεχάσει τα προβλήματα που προκαλεί ο θάνατος και να εμφανιστεί περήφανη. Οι γυναίκες των Σφακίων έμαθαν να μην αφήνουν τον θάνατο να τους ξεπεράσει.
Τα Σφακιά είναι μια δύσκολη και σκληρή περιοχή και αυτή η σκληρότητα έχει διαμορφώσει τους ανθρώπους.
